در دنیای معاصر، آموزش عالی و به ویژه تحصیلات تکمیلی به عنوان یکی از ارکان کلیدی توسعه علمی، اقتصادی و فرهنگی کشورها شناخته می‌شود. در این میان، دوره دکتری تخصصی به عنوان عالی‌ترین سطح از آموزش دانشگاهی، نقشی بنیادین در تولید دانش نو، تربیت نخبگان علمی و حل مسائل پیچیده کشور ایفا می‌کند. با توجه به اهمیت جایگاه این مقطع تحصیلی، نظام‌های دانشگاهی همواره در تلاش بوده‌اند تا با اصلاح ساختارهای آموزشی و پژوهشی خود، کیفیت و اثربخشی این دوره را ارتقاء بخشند.
در ایران، دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین نهادهای آموزش عالی غیرانتفاعی، در سالهای اخیر گام‌های مهمی در جهت بهبود سیاست‌ها و فرآیندهای آموزشی و پژوهشی خود برداشته است. یکی از مهم‌ترین تحولات اخیر در این زمینه، صدور بخشنامه‌ای در تاریخ 4 اسفند 1403 با عنوان «متمم بخشنامه جامع پژوهشی رساله دکتری تخصصی غیرپزشکی کفایت دستاوردهای علمی» است که به منظور ایجاد انعطاف‌پذیری بیشتر، بهبود کیفیت پژوهش‌ها و همراستایی آنها با نیازهای واقعی کشور، به تصویب رسیده است.
این بخشنامه که توسط دکتر محمدمهدی طهرانچی، ریاست محترم دانشگاه آزاد اسلامی، صادر شده است، تحولی اساسی در شیوه ارزیابی رساله‌های دکتری ایجاد کرده و دو مسیر مجزا برای دفاع از رساله در نظر گرفته است: «شیوه مرسوم مبتنی بر استخراج و چاپ مقاله در نشریات علمی» و «شیوه نوین نظام پایش آزاد» که با تمرکز بر حل مسائل بومی و ملی کشور طراحی شده است.
بخشنامه مذکور با تکیه بر اهداف سند تحول و تعالی دانشگاه و در راستای تحقق دانشگاه کارآفرین و مسئله‌محور، تلاش دارد تا ضمن حفظ استانداردهای علمی بین‌المللی، ظرفیت پژوهش‌های دکتری را به سمت تولید دانش مسئله‌محور، راه‌حل‌های کاربردی و تقویت زیرساخت‌های علمی داخلی سوق دهد.
در این مطلب، به بررسی ابعاد مختلف این بخشنامه، تحلیل تفاوت‌ها و الزامات هر یک از دو شیوه پیشنهادی برای دفاع از رساله دکتری، بررسی اهداف و چشم‌اندازهای مدنظر دانشگاه آزاد اسلامی، و همچنین ارزیابی نقاط قوت و چالش‌های اجرایی آن پرداخته خواهد شد. این بررسی می‌تواند راهنمایی مؤثر برای دانشجویان دکتری، اعضای هیئت علمی و مدیران آموزشی در درک بهتر تحولات جدید و بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های ایجاد شده در این چارچوب نوین باشد.